Фейзудин Нагиев К1 А Р А Р (из книги "Колокол и камень") К1арар Са кьуьзуь кас гурарай хкаж жезвай винелди Са-са к1арар гьисабиз асадив кьил зурзазвай. Ам къя хьана къерехдив зун атайла вичелди. Гъавурда зи гафунин такьаз, яваш жузазвай: «Буба, за ваз куьмекин», - за хъуьч1уькай кьуьзуьдан Кьуна. Хъверна кьуьзуьда ният вичиз чир хьана: «Акьван гзаф амач, хва…тадини квач… муьк1уьда…» К1арар тир жал? Я яшар?.. – заз а гафар сир хьана. 1990. *** К1ар – замин я мягькемвилин гурарин. Ц1акул тахьуй – гьал четин я луварин. Амма гьар сад вич эркин я вичи авур вичи тавур крарин. 1982. *** Зи шииррин гъавурда гьат тийирбур, Багъишламиш ая куьне.., рази я, Квекай садан рик1из жигъир жагъайт1а. Ч1алар зи ем, зи уьмуьр, зи рузи я. Багъишламиш… куь патав зун эвич1дач Зи фикиррин кьакьан лацу гурарай. Амма за куьн зи Алемдиз хкажда Жув экъеч1ай четин, хата к1арарай. 1985. *** Хуьшреканди хранва чил – Параллелар, меридианар… Пайи-паяр – пайнава чил Хуьшреканди мердимазар. Налугьуди и чилин шар Ракь-чилина тунва ада, Вичин яргъи спелдин ч1ар – Игьтиятд-гъал – кьунва ада. 1971. *** Заз жагъана бубадин куьгьне къалиян. Къай хьиз гьатна рик1е зи к1валин къайивал. Къайи ака авахьай вил хьиз савух я, Уьфт ягъиз, рак гатазва: пиян саврух я. Туькьуьл залан хиялар алчуд жезва зал, Кьуд шагьид хьиз тахсирдин киснава кьуд цал. Къалияндиз туьхвенвай мад хъиягъна ц1ай, Уф хгана жуьгьенриз руьхъведик кумай. Хияларни галт1амрай хъувуна азад – Къайи къула чим хгуз башламишна мад. Заланвилер рик1евай вегьез са-сад ц1ал, Кузва. Хуп1 тир канайт1а ик1 чи т1ални квал... Вахт девирдин туп1арай физва – Вахт я къум. Гумад сятди – гурмагьди, гьисабзава гум... 1987. *** Акурди я заз азиятдин дад, Аял ч1авалай юлдаш тир заз дерт. Жегьилвал к!удна рехи хьана фад. Уьмуьрдин вац!ун къерехда зун перт Акъвазнава тек хиялар айиз, Абур хузар хьиз къвезва зи кьилиз. Гьалтайди я зун инсанрал напак, Маса гайид я лагьайбуру "дуст", Амма сагъ умуд кумукьайд я зак, Амма гъамуна хьайид туш зун суст. Залан хьана заз багьридан гунагь, Гьанлай назик рик1 хьайид я зи т1ар. Кич1е-регьуьди амач, я панагь. Зи тур къелем я, ч1угвазва за ц1ар Зи уьмуьрдилай. Шукур, я Аллагь! Дуст-душман авай, къекъведа зун гьик1, Ивид саф хьана т1азвайла, вун, рик1 ?.. 2001. *** Аллагь, на чун иман, адил Гваз халкънат1а бинедай, Бес къе вучиз акъатдач кьил На расай и дуьнедай? Гвалда вичив нагьакьда гьакь, Киме хьанва ажузди. Мердвиликай рахаз шкьакь, Вине хьанва агъузди. Гъибетчидиз лугьузва пак, Лагълагъчидиз - дугъриди. Фалдал вегьез, бут я напак, Дуванзава угъриди. Рифма течир кубутди са Кхьизва бул сонетар. Къе жерягь я набут кваса Айиз патахъ суьрнетар. Инай са ч1ар, анай са ч1ар Акъудна: спел хьана! Инай са ц1ар, анай са ц1ар Къакъудна: гъезел хьана! Пел к1ват1на са заридини Илигнава далдамдал... Куьз халкьнай зун, дилидини, Кьуьл тийир а макьамдал? 2002. *** Садра хъендик акатайди хкатдайд туш къузадикай, Гьиниз катда, я Садаллагь, и адилсуз къазадикай! Ак1аж тежез вердиш хьайи, эгеч1на зун кьулалай хаз, Кич1е я заз анжах мецин, анжах Цавун жазадикай. Зун рази я, Первердигар: Вуна це Ви кьисмет, кьадар, Им дуьнйа туш, нехирд кун я, хкуд халкь и барзадикай. Къвез-хъфидай дуьнйа я им, сечме-сечме к1уддат1а куьз, Сурди амаз, Ажалди куьз дадмишда бес тазадакай? Бахтаварри пияла хъваз, вил агажиз хъверерзава, Хуп1-хуп1 айиз и дуьнйадин гъам-дердерин бузадикай. Кьве мез аваз, кьве рик1 аваз уьмуьр тухуз вердишбуру Вавай гьалал т1алабзава къалхан кьаз бед шаздадикай. Им ишел туш, Фаизанди фикир я мефт эгъуьнзавай, Ялвар я квез: катмир, Гъуцар, Куьревидин арзадикай. 29-30.06.2002. *** Азад хьанва лекьрен муква Таза шараг какадай: "Вуч тик я циф дагьдин к1ук1ва, Ст1у вилиз таквадай...?" Ч1ехи хьана шараг накьан, Гужлу хьана луварни... Мягьтел я лекь: "Накь тир кьакьан, Вуч аск1ан я дагълар и?..." 1970. Танг Зи уьмуьрда сифте хьайи вакъиа Зун атун тир И кьвед лагьай дуьйадиз Зи сад лагьай секин чими дуьнйадай За гьарайнай Зи куьмек-танг ат1айла Виридалай зун куьмексуз зайиф тир Бушлухчи хьиз гимидихъай къакъатай Амма беден хк1уна зи Майдандик – Кьве гегьенш кап диб хъана зун кьабулай Чими къужах Багъри яха хатасуз Пагьливан хьиз кесиб к1вале дар хьайи Зун дуьньйада къекъвез Дибдай экъеч1на Амма рекьер вири физвай гьа дибдай Кьисметди зун акъудайт1ан яргъариз Ялзава зун дибдихъ к1еви тангуни Элкъвенвай зи рик1ин назик гъалуниз. 1991. *** Зардин чанта аваз къуьне Къекъвезва зун рекьера. - Вуж я? - хабар кьурт1а куьне, Кас, рагъ авай вилера. За чантадиз хкягъзава Гегьверд хтар гафарин. Илгьамдалди эвягъзава Цуьквед ч1арар гатфарин . Цуьквед шире ят1а бегьем, Чида анжах ч1ижериз. Зардин теспягь хьурай мелгьем Ашкъид кузвай рик1ериз. 1985. *** Квев гъил гудайла Ачух хъвердик чуьнуьхда за пашманвал. Къуй шадди хьуй И чилел куь мугьманвал. Квев гъил гудайла Атурай квез гъиляй мерддиз зи шадвал. Куь рик1ерай лейсанар хьиз Къурай чилел абадвал. 1980. *** Дуьнйадилай чарх ягъзава инсанди,- Хайидалай рекьидалди рекьева… Вири гьалтда рекье – писни хъсанди, Сад демина ава, садни йикьева. Рекьевайбур чпин ц1арц1ив агакьда Пад-пад ийиз йифен-йикъан пердеяр. Садаз – гьатда, садни – вахтсуз галатда. Амма жеда рехъ алатай бендеяр, Абур виниз – Каинатдиз акъатда… 1990 *** Чиг ст1алри уьмуьр гуда вац1ариз, Пагьливан хва хада биц1и дидеди, Биц1и ц1елхем бес я гурлу ц1аяриз, Ч1ехи уьмуьр к1удда биц1и къирмеди. Биц1и цеквре зурба филдиз жавабда, Я дерт, я бахт гуда куьруь гафуни. Беден жеда биц1и рик1ин гердабда*, Зурба къеле хуьда биц1и туруни. Ч1ехивилиз гъвеч1ивал я бубавал. Зеррейрикай хранва гьар зурбавал. 1986. ___________________ *Гердаб – элкъвей круг; инал – чара авай четин гьал. *** Акурт1ани дуьзен ягъиз камар чи, Гагь агъуз, гагь виниз физва гурар чи. Рехъ гурар я: я ават, я хкаж жен – Чи вилик кваз катда кьисметд чамар чи, Эвич1изни асант кар туш, аватун – Гьам регьят я, агал хьана лувар чи. Гъилер куз-куз, к1вачер зурзаз винелди Экъеч1зава, шумуд шел я к1арар чи. Гьарам-гьаси жеда к1ула залан пар, Рехъ кьезилай экв я суваб крар чи. Чун экъеч1да шумудни са вац1арай, А вац1арлай артух жеда накъвар чи. Эхирдал кьван ни таб гуда, чидач заз, Гваз физва чун рик1ин хиял-дидар чи. Амма к1анда инанмиш жез Фаизаз: Малайикди ачухда геж варар чи. 1988. *** Зи рехъ цазлух хьанват1ани, Гьахъвал гъуьлуьз ганват1ани, Адалатдин геле аваз, Такабур кьил вине аваз Гьакъикъатдихъ къекъведа зун, Цуькведихъ хьиз гелкъведа зун. Гъурбатда зун кьейит1ани, К1арабар руьхъ хьайит1ани, Пакаман чиг шагьвар хьана, Чубарукдин лувар хьана Лезги чилел хкведа зун, Дагъдин лекь хьиз элкъведа зун. 1981. *** Юк1-ч1иб ягъа – кьве кьил жеда паядиз, Амма и кар фад рик1елай алудда. К1ан хьуналди амукьдач вун саядиз, Юк1-ч1иб ягъа – кьве кьил жеда паядиз. Сад элкъведа гуьмбетдиз, сад – къаядиз, Сада вичиз пч1и т1вар-ад акъудда… Юк1-ч1иб ягъа – кьве кьил жеда паядиз, Амма и кар фад рик1елай алудда. 1985. *** - Лагь, уьмуьрда квел гуьл я вун жуван? …Кьил хкажна виликди килигна жаван… - Квелди я, лагь, вун ви уьмуьрдал гуьл? …Экъвена ам кьулухъди килигна агьил… 1985. *** Эхь, девирдин жаваб гуда жамалди, Кужумайт1а девирдин дерт камалди. Бязибуруз к1ан жеда мал-девлетар Серин тарцик авуна чин цавалди. Гуьзел са цуьк, т1ямлу емиш тарцеллай Бегьер хьиз я михьи рик1ин хиялдин. Чи рик1ер я гьашк1анавай сандухар Къакъажзавай шехьна хъукьвай аялди. Къуватдивай къачуз дахьай къелеяр Къачурди я акьулдини амалди. Мекь-кашари дегиш тавур инсанар Дегишайд я девлетдини агьвалди. Т1ебиатдин аламат я: мукьвавал Мягькем жеда хьунивай вич яргъалди. Эй, Фейзудин, тек хъсанвал амукьда А дуьнйадиз эверайла ажалди. 1993. *** Чи уьмуьр я мизан ч1уру терезар. Са къаб вине хьун паталди герек я, Муькуьд агъуз аватун лап чарасуз. Гьахълу рекье аруш жеда мерезар, Зегьметчиди чан зегьметда гьелек я. Сад – кефина, сад – уьмуьрда ваясуз. 1982. *** Кьве рекъемдин арадава чи уьмуьр: Хана… - Кьена… Инсан амач – Амма уьмуьр давам я. А рекъемри чимна уьмуьр менгина. Мад я анихъ, я инихъ а рекъемрин Ви уьмуьрдин галамач гьич са югъни. Анжах са ц1ар, арадавай биц1и ц1ар, Гьам я уьмуьр ви несибдиз акъатай. Гьа ц1ар жеда нукьт1адилай биц1иди… Гьа ц1ар жеда ракъин нур кьван яргъиди… 1979. *** «Ваз къуват гуй!» - саламна за экуьнахъ Тум вегьезвай ник1е ч1улав лежбердиз. Амма ада кьил хкажнач, Лежбер кардал машгъул тир. Рагъданихъ зун хкведайла а ник1е Лацу лежбер гвен гуьз авай бегьердин. «Са къан къене вуч фад бегьер агакьна?» - Суална за, адани заз жавабна: «Зи и са югъ, факъир, ам ви уьмуьр я». 1994. *** Хуьр ялаври незва, гатаз лигенар – Гуя кьунва Надир шагьдин кьушунди. Хуьр гими я, гумад тупар – элкенар. Хуьр ялаври незва, гатаз лигенар. Яран сувар!.. Зи эсилар – ликенар, Лекрин иви куь хемирдал т1ушунна. Хуьр ялаври незва, гатаз лигенар – Гуя кьунва Надир шагьдин кьушунди. 1979. *** Кьуьзуьди акъатна йисарай Минайрин чуьлдай сапер хьиз, Атана агакьна чкадив. Амма адаз эхиримжи кам ама. А кам ийиз кьуьзуьдак квач гьерекат – Чизва адаз, анихъ ажал галайди. 1990. Кьве уст1ар Кьве машгьур уст1ар авай са хуьре, Гьардав са кеспи гвай вичин жуьре. Рак-рик1иналлай къуни-къуншияр Аквадай абур тир хьиз къаршияр. Сад – зарафатчи рик1 шад ва хуррам, Муькуьди – кисай, пеле авай гъам. Садаз тир ширин вичин кеспи-кар, Карди муькуьдан рик1 ийидай т1ар. Сада гъуцарвай бул кар т1алабдай, Муькуьда к1валах тир лап азабдай. Сада илигдай аялриз кьеп1ер, Муькуьда расдай сурарин къванер. Кьведазни элди ийизвай гьуьрмет, Уьмуьр, Ажал тир гузвайбур къимет. Уьмуьрдин эвел-эхир кьве уст1ар, Сад уьмуьрдин чин, муькуьди – аст1ар. Агъа дуьнйадиз жедалди к1вачин Къванчи агакьнач къван расиз вичин. Йифни йугъ хьиз я йикьерин мехъер… Къван гъилева къе расдайдан кьеп1ер. 1984. *** Цав жедани Рагъ галачиз? Гав жедани Дагъ галачиз? Дуьнйа ац1ай к1андач девлет Виждан уьзуьагъ галачиз. Элкен женни Гар галачиз? Эркек женни Яр галачиз? И чилел ваз авач гьуьрмет Инсан лугьур т1вар галачиз. 1986. *** - Лагь кван, цавар, гьик1 ви тагъдиз атанай Залан, дерин перишанвал сирерин?... - Вафалу яз дявед рекьел аламай Серин гъам я ам сусарин вилерин… - Ви тажунал рапрап гузвай гегьвердин Бес и гъетер вуна нивай суймишна?... - Чан гудайла ц1аяра гьар аскерди К1анибуруз ядигар яз багъишна… 1969. Иваново. Дагъларин тарс Биц1и ч1авуз заз сефтдин* ван хьайила, Перт жедай зун, сес шуьше хьиз хайила. Зи хци сес, акьаз яргъал рагара, Тикрар хъижез мад гьатдай зи япара: «Ви хъсанва-ал хкведа ва-ал элкъвена-а, Писвилини-и жагъурда вун къекъвена-аа!» Гьа ч1авалай фена йисар, акуна – Дагъларин тарс шумудра за акьуна. «Пис-хъсан – им уьлчме я ви-ии крари-иин!» - Рик1ел хуьзва за даим тарс дагъларин. 1990. _______________ *Севт – дагълара, рагара акьуна, элкъвена хкведай сес (эхо). *** Кардин вилик эвелдай За ч1ехидаз яб гудай, Четинвилиз таб гудай – Кар аквадай бегьердай. Кардин вилик исятда Ч1ехид амач меслятдай. Чи кимерни ич1и я, Чи крарни пч1и я. 1984. *** Биц1и шараг дагъдин катран Гъуьрчехъандин гъиле гьатна. "Захъ гъуьрчен кард жеда жуван Гъуьрчер ядай геле гьатна.» Кат тавурай шараг, лугьуз Хьана фад-фад лувар ат1уз. Фена йикъар-варцар шумуд – Элкъвена а шараг катраз. Синагьдай югъ я къе умуд, Амма лув гуз хьанач яргъаз. Аск1ан хьана адан цавар, Ат1айвиляй таза лувар. 1984. *** Рехъ – къекъвейдан, гаф – лагьайдан кьисмет я, Гьар бендени вичин т1алдин жерягь я. Ц1алц1амвал ваъ, бакаравал къимет я, Рехъ – къекъвейдан, гаф – лагьайдан кьисмет я. Гъейратлувал мас авачир девлет я, Руьгьни т1ебят хвена к1анда – темягь я. Рехъ – къекъвейдан, гаф – лагьайдан кьисмет я, Гьар бендени вичин т1алдин жерягь я. 1983. *** Девебан-кесибдин хиве Хуьн паталди авай деве. Кьил-тум таквар хъипи къумар, Гьик1 к1ант1ани ягъа чамар! Садра хьана чайгъун хъиле, Къумаривди хьана дяве. Квахьна деве! Квахьна деве! Ништа! Ништа! - лугьуз вишда Кьазвач хиве. Амач деве! Квахьна деве! Гьинва деве! Залум деве!? Гила зи кар гьатна к1еве! - Лугьуз ишезва девебан. Рик1е аваз шак чинебан: Килиг хъсан, ахъай вилер. Эй, я инсан ! Ингье гелер. Куьз и гелер варцелла ви!? Куьз зи деве къецелла ви!? -Лагь, ви беден муьргуь яни! Вагь, денбеден буьркьуь яни! Ч1ангьакьа захъ кьазва дяве: Гъенеллайди я зи деве! Къал акъудмир вуна нагьакь, Алат, мадни ая суракь. Мижер кардин тапан шагьид, Ма ваз пишкеш, абас-шагьи! Аквазват1ан девед гелер, И къумлухда кур я вилер. 2001. Ч1аландар са алимдиз Гъуърел т1вар эцигна «мука», Нек1едиз лугьуз «малака» Чк1улни шиш, кастарулка – Ихьтин къаб-къажах хьана ки. Ст1ал Сулейман. Алимвилин т1вар хьайила, Пч1ивални кьват хьая хьи. Зил кьадай п1арт1ар хьайила, Бед гафни къуват хьая хьи. Сада ялда вич ч1аландар, Лезги ч1алан хаз кьулантар, Вичиз лайих кьаз кьаландар, Ч1ал маса суфат хьая хьи. "Ярандиде" - "иран" хьана, "Хзандикай" "хизан" хьана, Зи япариз ви ван хьана – Им урус бубат хьая хьи. Я лагьайла им "истик1ан", Куьз жеда ваз, акьван, так1ан? Урусдин к1ук1, лезгидин к1ан, Хуп1 ажеб нугъват хьая хьи. 22.02.2002. *** Йифен рехъ тир. Зун накьварай* хквезвай. К1вач галк1ана квяхъ ят1ан зун алукьна. Пагь ат1ана къах хьана зун амукьна – Кьуру келле вилик къвазна хъуьрезвай. Келле, ажеб килигна буш хъалхъамрай, Рахана зав т1акь-т1акь ийиз сарари. Адан лал сес тикрарзавай сурари: «Ви кьил я зун, ша, экъеч1на гьарамрай…» Кьуру келле, амачт1ани тахтуна, Кьезил хьанач эсиллагь зи къуьнериз. Гъилер-к1вачер элкъвезва зи къванериз, Келле вилик къвазнава заз эвериз: «Ша, иеси, чилел суваб, ах туна…» 1989. _______________ *Накьвар – инал сурар. *** Гьар са инсан я са нукьт1а – Агалай сирер – Бедендаллай чилин зурба Катапунктур ц1арц1ел. Гьар нукьт1ада ц1елхемда хьиз Ава зурба ц1ай. Ксар – гъетер алемда чи – Чилин т1алдин ц1ар… 1980. *** Къекъвез-къекъвез за туьк1уьрда шиирар, Ахпа абур куьч жеда зи дафт1ардиз. Наз туп1ари теснифдайвал гиширар, Къекъвез-къекъвез за туьк1уьрда шиирар. Зи дагълара хам булахар, ширширар Чарчар хьана авахьдайвал дагьардиз, Къекъвез-къекъвез за туьк1уьрда шиирар, Ахпа абур куьч жеда зи дафт1ардиз. 1982. Ахварар Кьифрез ахвар акуна Вич са вик1егь кац хьана. Жунгавдикай ахварай – Зурба яру яц хьана. Акуна вич канабдиз Назнази ипек хьана, Жуьжедикай кьил гачал – Бубухар квай к1ек хьана. Цекврез ахвар акуна Цав кьван зурба фил хьана. Са кьил алай асландиз – Вичелни пуд кьил хьана. Таза бац1и ахвара Крчар хци кьун хьана, Гишилавай ябудиз – Таза векьин т1ун хьана. Я Ребби! Ваз ахварай Зи мураддин ван хьана – Закайни са геренда Ст1ал Сулейман хьана. 1980. Терхебан шиир Гагь зун цегв кьван жезва гъвеч1и, Гагь зун зурба жезва цав кьван, Гагь зун куркур жезва пч1и, Гагь зун битав жезва са къван. Гуя зун я са дилиди Рик1ин ери гвай зурба зенг, Белки суьрет я Далидин, Белки йисар хьанва зи ленг? Хкатна зун гваз дертлу ц1ур Цав хьиз бугъаз руфуникай. Зав халикьди вугана тур Гатай гьахълу гафуникай. Вуч керчек я: ахвар? уях? Терхебаяр? гафар-кьияр? К1вачери зун тухузва ях, Шутварнава к1улаз кияр. Зун и чилел ят1а аюх Къансузбурун арзукьдавай?.. Эхда. Къведа белки а югъ, Гьахъ тахтуна ацукьдайвал. 1983. Эхиримжи кьуьл Дак1арда т1вет1ре кьуьлзава дили, Эхиримжи кьуьл к1еви чилина. Гуьзгуьдал алк1ай цавун к1ус вили Терсина хьана. Хъижеч илина. Хуьшрекандини т1арамзава ц1ил, Япгъуз квале тек гьам я иеси. Яргъал туш зинни эхиримжи кьуьл, Тазвач за девлет. Тазвач за веси. Анжах амукьда чарарин хара, Цацар хьиз хъци къулайсуз ц1арар. Я заз, я садаз тавур са чара, Зи иви, зи чан фт1имай ч1алар. Хуьшрекан-кьисмет, гьазура, фад, чил! Ихтибар амач и дуьнйадихъ… Айида хьи за ахьтин туьнт са кьуьл, Хачбар хьиз агат жеда миддйдихъ. Бирдан цифедкай хъуьрена заз рагъ, Гадарна залди зар нурарин чил. Ц1рана цлар, к1вале – цуьквед багъ. Мукьвава заз цав. Яргъава заз чил… 1989. *** Савдадава Вахт. Ракъинин къизилдихъ Даиматдивай ада югъ къачузва. Къизилдилай вацран гимиш кьезил я, «Йифен къимет са гимиш я!» - лугьузва. Йифелди югъ, йикъалди йиф дегишиз, Гьар са касдин уьмуьр ада къачузва. Чун лук1вар хьиз табийдаваз вердишиз, «Къизил. Гимиш… чи масар я лугьузва. Йикъар, йифер, йисар, вишсар, девирар Къечез ава Даиматдин киткиндиз. Вахт Алемдиз килигзава кьве виляй – Сад рагъ, сад варз… килигзавай эркиндиз. Даимат вич Вахтуниз ак1 муьт1уьгъ я, Вахт незвай ам биц1и лацу муьнуьгъ я. 1990. *** Кьве мурцан варз, йифди цавун ник1евай, Налугьуди, ам лежбердин туьрез я. Пакамалди кьуьгъвер авун рик1евай, Кьве мурцан варз йифди цавун ник1евай. Къуьлуьн тварар – гъетер цана меквевай, Цав мезре я, варзни п1узар хъуьрезвай… Кьве мурцан варз йифди цавун ник1евай, Налугьуди, ам лежбердин туьрез я. 1985. *** Кас касдилай Дагъ дагъдилай Кьакьан жеда, Аск1ан жеда. Амма мерд кас Руьгь, рик1 авай Дагъдилайни Кьакьан жеда. 1993. Аламатар Гимидин рул кьунва, аку, аламат! Тийижирда гьим гьуьл я, гьим къурамат. Вич буьркьуьди, магьрум яз кьве виликай, Билег лугьуз хкис жезва виликай. Мез ат1айда кьат1аз гузва къилавар, Къе гьадазни къуллугъ ганва – дилавар. Халкьдин дердер гьялзава са нашида, Ван текъвезвай лап кьве ябни бишида. Кьец1идини зарб кьуьлерин уст1ар я, Пад кимибур къе властрин дустар я. Мад эляна кьун суьруьдин кьилевай, Къе суьруьдин кьилева гьер вижевай. Цихъ къарих чун тухузва цин къвалалай, Буьркьуьд фена… чунни физва кьвалалай. 1993. *** Залан ич аватна Ньютонан кьилел, Архимед эвич1на лекуьниз ац1ай, Челегдин буш къенез гьахьна Диоген Жагъурун паталди чпин камал-ц1ай. Зи ч1ехи бубади, течир к1ел-гьисаб, Кимерал кхьенай уьмуьрдин ктаб. 1987. *** Инсандин акьул – Аламатдин сир… Ам экъеч1на руквадай пч1и тир… Ам экъеч1на гумадай тембекдин… Ам экъеч1на бугъадай ичкидин… Ам я вилиз таквадай девлетдин, Виждандин асул – Муьгьуьббатдин ц1ир… 1986. *** Зи фикирдалди, Инсан я гуьзгуь. Эгер адав вун эгеч1айт1а гьик1, А гуьзгуьдай гьак1 аквада ви рик1, Дегишвал квачир вичик са жизви. 1986. Гьакъикъат - Бес Гьакъикъат гьинва, Гъуцар! Ам ван яни таквадай гьич? - Рехъ давама, ангье гурар. Ам ваз рекье аквада вич. -Зун виликди фена анжах, Кьезил, залан къачуз камар. Гьар сеферда, айиз къурвах, Пайда хьана ц1ийи к1арар. Алукьна зун, хьана галат, Ат1ана рехъ - кьадар жуван. Ахъайна вил, к1ват1на къуват: Бирдан къвалал ала кафан. - Вуж я и кас, Алемдин Шагь, Рекье хьайди зи хсусат!? - Вун я, бенде, гьалал-гунагь. Жагьана ваз ви Гьакъикъат. 2002-12-12. *** Гьахъ, вун шагь я зи рик!ин пак дуьнйада, Амма гагь вак ажайиб хесет жеда. Нагьахъ касдиз гьи фекьиди дуьада, Гьа фекьидин гьахъинихъ девлет жеда. Гьахъ, герек, жен дугъри касдиз дарман яз, Амма пулдар аквада ваз хъсан яз. Дарвилени амукьайдахь инсан яз Гагь ви вилик кепекдин къимет жеда. Садаз жегьлем, садаз женнет кхьенва, Садан гаф - мурк, садан калам ифенва, Сад - батинда, халисан бахт хъфенва, Зурба касдиз зурба дерт кьисмет жеда. Чаз чун чида: гакьач руьгьдин девлетдив, За ваз гудай, на заз гудай къиметдив. Аллагьд патай чаз несиб тир кьисметдив, Ни лугьуда, чаз лайих гьуьрмет жеда? 1980. *** Гьахъ кьец1ил зат1 я пек-партал алачир, Кьил тик кьуна уьзягъдиз ам къекъвезва. Вилер к1евиз хъверзавайбур галачир, Т1уб туькуьриз кьец1ил гьахъдал хъуьрезва, Килигзава туп1арикай гъуьргъуь тир – Гьахъсузбуруз кьец1илдакай регъуь тир. Кьец1ил гьахъвал! Къекъуьгъ к1ват1 хьуй эллер вахъ. Къуй вердиш хьуй инсанрин вилер вахъ! 1993. *** - Вуч я кус ви? - Я намус ви. - Къецелла куьз? - Вун вилив хуьз. - Вун рик1е бес Герек я заз. - Къецяй, иес, Килигин ваз. 1980. *** Гьим зурба я: тар? емиш? цил?... Тарци гъида емишар. Гьар емишдин къене жеда Вичиз хас цил гьамиша. Гьар цилина ава емиш, Вичин бине – тар ава… Т1ебиатда элкъвез-элкъвез Сирлу даим кар ава. 1984. *** На спадихъ тай дегишна базарда, Ваз масадан рамаг иер акуна. Игри луту кьуна адлу заргардай, На спадихъ тай дегишна базарда. Гъилив кьур хьиз кар авуна бизардай, Гила геж вун элгьядашда акьуна. На спадихъ тай дегишна базарда, Ваз масадан рамаг иер акуна. 1974. *** Зун Куьредин лежберрин несил я, Зи гъилера лежбервилин кьуш ама. Рик1е, хайи чилел девлет гьасилдай, Зи бубайрин мурадрин агъ-къуш ама. Чили даим ч1угвазва зун вичелди Кьуьгъверрал кап элягъиз рагъ эцивай. Цаварини эверзава винелди: «Гъетрен чуьлда цанар цаз фад илифа!» 1983. Ч1ехи буба Ч1ехи буба, вун аквадай бахт хьанач Ви хтулриз.., вазни - абур аквадай. Тади гьал тир, ваз мажалдин вахт хьанач, Сагьрай лугьуз веледривни рахадай. Къапа-къап вун гьахьна къизгъин ц1аяриз, Амма несиб - ваз серт несиб кхьенвай. Кьисмет хьана ви туышериз-таяриз: Садаз - гьурра, садаз - гуьлле ифенвай. Ви дяведин част бомбайрик акатна, Гельсуз квахьна а женгина парабур. Яраб, буба, гьи яргъариз акъатна, Хьанат1а вахъ а яргъара мукьвабур? Вун аскер тир атлуйрин са кьушундин, Эхиримжи чар кьванни чал агакьнач. Кьисмет хьана гьайбат гьи кьуркьушумдин, Белки, эхир гаф лугьузни агакьнач? Аи гуьг балк1ан заз ахваррай аквазва, Атлу алач, леэн алач дабандал. Ви т1вар алай хтул к1вале къугъвазва, Чамарзава вичин к1арас балк1андал. 24.06.1970. *** Зи вилик ква дявед куьгьне сенгерар Чуьлдин цуьквер экъеч1навай рувариз. Азадвилиз чанар гайи аскерар, Диде-чил, на кьабулнай ви луварик… Ингье каска т1екв акъудай гуьлледи, Анай таза векь сух хьанва гумрагьдиз… Налугьуди, гъил я таза куьрпедин Писвал течир, квачир ст1у гунагьвал… 1969. Иваново. *** Галат хьайи лежберар хьиз, Ингье, кьвеч1ил жезва туп1ар, Вад стха са к1вале хьиз… Белки, хуьнуьх патал ахвар Гъуд к1еви я къеле хьиз?.. 1985. *** Уьмуьр гьикьван авурт1ани туп1алай Туьхк1уьч вуна ахъайнавай нукьсанар. Пакад йикъаз хъфич къецин масанар, Уьмуьр гьикьван авурт1ани туп1алай. Жегьил хъижеч руьгьер кьуьзуь инсанар, Арифар жеч – фирай Каабед къавалай. Уьмуьр гьикьван авурт1ани туп1алай, Туьхк1уьч вуна ахъайнавай нукьсанар. 1984. Эминаз незира И дуьнйа са фана багъ я, Куьне квез гьуърмет ая-т1ун. Гваз фидайди вад юк1 агъ я, Шейт1андиз лянет ая-т1ун. Етим Эмин Эй, инсанар, жемир аси, Гьахъуниз хифет ая-т1ун. Пайгъамбардин пак тир веси, Гьадаз кьван гьуьрмет ая-т1ун. Фитнеяр арасмир т1уп1ал, Дуьнйа гьак1ни хьанва т1афал, К1венк1 алайдаз даим к1уфал Рик1ивай туьгьмет ая-т1ун. Дуст кьаз игри патандакай, Пис рахамир жувандакай, Хабар кьадай пашмандакай Рик1ериз мирвет ая-т1ун. Вири ксар яз барамбар Халкьнава на, Первердигар. Я Садаллагь, я пайгъамбар, Гьакьункай девлет ая-т1ун. Дуьнйа мугьман я, Садаллагь, Эверзава амаз темягь. Чара касдин т1алдин жерягь Инсандиз хесет ая-т1ун. Фаизан чан къурбанд хьуй ваз, Гунагь чавай къакъуд яргъаз. Гьалалдикай, я Ребби, чаз И чилел нямет ая-т1ун. 2000. *** Сад паталла варлудан, Сад паталла карлудан. Карлуда ваз куьмекда, Варлуда ваз девлетда. Сад паталла бакьадин, Сад паталла агъуздан. Куьн миндадда такьадай, Зун паталла ажуздан. Сад къвалалай хъуьрезва, Зи гаф тадиз ат1ана: - Гьакайла вун къекъвезва, Вилин к1анер кт1ана. 27.12.2002. Келледин ван «Гувв..!» - гьатнавай куьнуьда хьиз ч1ижерин, Сирлу ванциз, яб гудай, за, аялди, Яб эцигна тарцел радио-симерин. Ништа, гьинриз тухудай зун хиялди... Вахтар фена. Зи келледа хьул ава, Гуя сел я авахьзавай мефт1едай. Белки ана гьа ч1ижерин кул ава? Гет1еда хьиз, экъеч1 тежез гет1едай? Вучиз къе зун хиялри ик1 кузват1а, Яраб, фикир, вахъни залан т1ул ава? Каинатдиз за сигналар гузват1а? Къе зи ч1анда кефер патан фул ава. Зун агьил я, симин тар хьиз ч1улав я, Гуя япар - симер ч1угур чинияр... Келледин ван, гузвайди вуч къилав я? Лампаяр хьиз кузва вилин нинияр. Арза мийир, Фаиз: кьиле ван ава... Замин тушни ам акьулдин лишандин? ...Яраб гьина ви кьисметдин къван ава, Ниъ галачир гьелелигда явшандин? 20.12.2002. *** Вуч сир ят1а Вахтунинди - дилмаждин, Умуд квайдан к1улаз ягъдай тапарар? Хура туна терс кьисметдин къирмаждин, Гьалзава чун, къуткьунариз важарар. Рехъ яргъи я, рехъ куьруь я бязидаз, Шумуд парсек экв-нурари ат1ана! Ц1ийи гьетрен нур рехъ жезва кьуьзуьдаз, Вич амачиз чал анжах нур атана. Са пад Уьмуьр, Даимат я муькуь пад, Кьуланвац1 хьиз юкьвайди сергьят я. Садаз гатфар, садаз кьуьд, зул, садаз гад, Кьисмет хьайи ц1арц1ел кьван фин регьят я. Садбур квахьда Даиматдин рекьера, Садан гелер ч1урда вахтун гарари. Сада гелер сих къванера ат1уда, Абур к1елда гуьгьуьнавай халкьари. А гелера Вахтунин сир кхьенва, Яраб чалай а сир кьат1уз алакьдач? Зи вилик квай гелер ракь хьиз ифенва, Къирмаж терс я: вири к1елиз агакьдач. Умуддин ц1ир битмиш жезва рик1е зи: Жуван сирер за гелера кхьизва. Зи сирдашар жеда, белки, рекье зи. Гьавиляй зи куьруь рехъни яргъизва. 2001. *** Зи умудрин гад хъфена, Хъипи тир зул кк1анва зак. Жегьилвал вуч фад хъфена, Ингье, хъуьт1уь гатазва рак: "Кич1е жемир, я иеси, Савкьватар ваз гьанва ц1ийи! – Гату вичин тунва веси: Це адаз дул вичи цайи!" Гад - жегьил йугъ, кьуьдни - кьуьзуь, Гад гьарай я, кьуьдни - жаваб. Гатуз к1ват1ай хъуьт1уьн рузи, Галай уьмуьр женни азаб? 2002. *** Зун к1валева, К1валева тек. Кьуд дак1ардай, Гьардай са экв. Дуьнйа биц1и, Дуьнйа элкъвей Алем тир зи Лув гуз къекъвей. Анай иниз – И дуьнйадиз Аватна зун Залан къван хьиз. Дуьнйа - кьуд пад, Дуьнйа къайи, Дуьнйа инад Чандиз хьайи. Кьуд пад - кьуд цал, Кьуд цал сурун... Инани т1ал Квахьдач хурун... 1982. Сажидинан 70 йисан юбилейдиз Агакьна чал: пудкъанни ц1уд Хьанва, - лугьуз тел, Сажидин. Вахт чагьин я, ква чи умуд, Бейтерин вац1-сел Сажидин. Ст1алрикай ст1ал-ст1ал Шииратдин эцигиз к1вал, Пуд Ст1алрин кьакьан синт1ал Ала лайих гел, Сажидин. Жегьилариз жегьил я вун, Агьилариз агьил я вун, Межлисра шад гуьгьуьл я вун, Девирдин к1венк1ел, Сажидин. Ризадлайни зирек я вун, Фигародлай эркек я вун, «Куьред ярар» дирек я вун, Гьунар шумуд хел, Сажидин. Пешейрикай кьазва бандар, Макъалаяр, тарсар, ч1алар, Тешкилна са шумуд фондар Я вун зарба хьел, Сажидин. Миск1инда гуз диндин тарсар, Муаллим мектебдин уст1ар. Дуьнед кьуд кьиликай хабар Жеда ви мецел, Сажидин. Лезги чилин иер рушар, Т1вараркай кьаз таза к1унч1ар, Элкъвез-элкъвез кут1униз ц1ар, Машгьурда гъезел, Сажидин. Пич1ид туш Фаизан тариф: Гьам сатирик я, гьам ариф. Зи патай ваз - гатфар хъикьиф, Жува к1ваха кьел, Сажидин. 22.04.2003. *** Ислен йугъ. Саласа. Арбе... Низ чида: гьиниз я йикъар? Къуьневаз тарихдин бекье Бубайри гьисабна варцарни ракъар..? Чахъ хьанай: Ганзахни, Арцах, Чахъ хьанай чи бине, серден. Чк1ана чи эдеб, чи ах, Гьатта къе квахьзава Дербен. Кьудкъашан, Варташан, Шарван.., Амач чахъ Кьвепелек, Мушкур. Рик1ин пай ат1анвай жуван Жагъизмач... Урарт1ул, чи Ур. Пакамни, нисенни, рягъден, Амукьна пак йугъни – чи киш. Дерин я чи тарих – мяден. Чаз к1андай зарияр са виш, Къанажагъ айидай дегиш, Лигимдай чи руьгь, чи беден. Пак киш йугъ хвена чи уьзягъ… Бес уьмуьр? Пакадин аям? Къуьнерал бурж ала – синагъ. Вилик цал. Ат1умир вун, кам! 24.12.02. *** Йисарин сан уьлчме жедач уьмуьрдин, Бязи са йугъ барабар я йисариз. Гьа са йикъа гьакьда женгни девирдин, Йисарин сан уьлчме жедач уьмуьрдин… Заз дидеди гана уьмуьр суьгьуьрдин, Гьалал гана камалэгьли ксари. Йисарин сан уьлчме жедач уьмуьрдин, Бязи са йугъ барабар я йисариз. 1980. *** Спичкадин кьалунилай гугурт хьиз Цавун тагъдай гъед ц1утхунна аватна… За хиялна: мад са бенде къакъатна Уьмуьрдихъай, терс кьисметдин шак1урт тир. Цавун гъетер… Эй кьисметар инсанрин, Эл-эминдиз экв бахшзавай жумартдиз, Куьн рик1ер я такатдай т1ем нукьсанрин, Дустариз хъвер, мидяяриз мармар тир. Къуй гьамиша цава экуь гъетер хьуй – Бахтлу я Чил, цав гъетерив ац1айла. Къуй рик1ера мергьеметдин эквер куй. Гъед артух хьуй гьар са себи атайла… … Спичкадин кьалунилай гугурт хьиз Къурху я заз гъед ц1утхунна аватиз… 1978. *** Къад сан вилик гьич зи яшар къадни тушир. Къанни ц!уд зи хьанвачир. Мадни вилик - садни тушир, Зун дидеди а вядеда ханвачир. Амма зи ген ксанвай диб майада, Агъзур-агъзур йисар аваз давада. Гьа гендин гьал мефт я, руьгь я миллетдин. Хазина я акьалт1 тийир девлетдин. А гъалун кьил чи веледрив вугуда: - Рекье гьат, хва, энгел мижер, - лугьуда. - Жуван буржи тамамариз гьерекат, Гъал квадармир, хуьх чи руьгьдин берекат. Эгер чавай руьгь-эдеб хуьз алакьда, Эсилдин гаф чи несилдал агакьда. 2000. К1аламар Гьар са тарциз жеда яшдин к1аламар, Чириз жеда абурай яш к1арасдин. Девирдинни к1аламар гва гьар касдив, Абур диб я, хъийир уьмуьр давамар. Уьмуьрдин юкь к1еви жеда – бине я. Тараз яц1 гуз артух жеда йиса чарх. Вахт алукьда – ат1уда тар, жеда ярх – Гьар эвелдихъ эхир галай дуьне я. Са йугъ къведа. Зун ажалдин мишердик Тик акъвазда, мурз алаз туьд-к1аламдал. Секин я руьгь: зи к1аламар давамдай Хкаж жеда къелемар бул – вишер тик. Меденатар, Каинатдин к1аламар, Хъижедат1а квевай Уьмуьр давамар?.. 1990. Туьтуькъушар Туьтуькъушри, гьатна ашкъи-гьевесда, Ихтилатар ийизвай дар кьефесда: Уьк1уь-цуру акунвай къуш-бубади Уьмуьрдин тарс гузвай жуьже-баладиз: - Аку, зи хва, ваз тазва и мулкар за, Вав вугузва бубайрин ирс-хабар за. Шагь-къушар я чун, дуьнйадин иес я, Алем чна лук1 яз тунва кьефесда. Чи везифа нез-хъваз мани лугьун я, Вилик даим фяле ксар акун я. Хьун паталди артмиш чи сагъ девлетар, Йугъди-йифди абурув гва зегьметар. Ак1 жемир хьи, регьят кар тир, вирина Инсаният тваз хьун санал чилина. Кикерни к1уф хци яз хуьх хъсандиз, Къуй, къурху хьуй чакай даим инсандиз. – Аямдилай аямдалди тарсар и Агакьариз саламат тир къушар и… Сифте касдин гъиле гьатай туьтуькъуш Аквадай гьал, камаллу тир дири къуш. Илажсуз кар акурла вич гьатнавай, Адан кьилиз нуьсрет фикир кватнавай: Чеб ваъ, акван инсанар яз есияр, Гьа фикир гваз табий ийин эсирар. Эсилдилай несилдал и ирс фирай, Пак тапуни чилел даим жинс хуьрай. Девирарни вахтар фена. Эсилдин Таб кьабулна гьакъикъат яз несилди… Тахтуна хьиз т1валуналла гьевесда Бахтлу туьтуь, «дуьнйа тунвай кьефесда». 1990. *** Асадални т1урар жеда Цуькведални цацар жеда Ажеб кар я, вирибуркай Лезгийрал хуп1 т1варар жеда: Тракторар, Школаяр, Мишаярни, Миколаяр, Джонридар, Болшевикар – Гуя яцрал пурар жеда. 1992. Т1вар Инсан хазва, адаз гузва кутугай са т1вар, Гьеле т1варц1и къуллугъзава, авач касдин кар. Гьеле касди к1ват1алзава гьарамни суваб, Чизвач – гьи къаб залан жеда терездин яраб? Я бубадал гъида тариф, я гъида лянет, Я гарданда къван жеда т1вар, я жеда девлет. Кьегьал касдин т1вар эцигда шагьвечейрални, Техвейт1а, т1вар лак1аб жеда гьак1 куьчейрални. Киц1ел, кацел, явакьандал алк1урда а т1вар, А т1вар гайи касдиз жеда сурани кваз дар. Гьатта виле акван тийир т1варц1икай сая Дамах жеда элдин мецел, намусни гьая. Муькъвел, вац1ал, хуьрел, дагъдал, михьи булахдал, Кьегьал хцел жеда а т1вар элд дамахдай. Т1вар чамар я вилик катдай, нур инсандин. Т1вар къалхан я, т1вар виждан я, тур я инсандин. 1985. *** Т1ебиатдин ам къанун я фадлай: Курунавайди къведа т1уруниз… Амал къачуда хци бубадлай – Т1ебиатдин им къанун я фадлай… Мурк1адин хада кьелеч1 чкадлай, Итимди рябеет гъида т1варуниз… Т1ебиатдин им къанун я фадлай: Курунавайди къведа т1уруниз… 1982. Гафар Бани-эгьяддиз тахьурай Я кьадар-кьисмет Адамалай хатамалди Са бални-бала. Къади-къудратдиз такурай, Гьажижал-Мажиж тахьурай. Я т1иб – я т1аб, лугьурай. 1977. Хциз Алахьай ц1ай нафт илична къизмишмир, Килиг, садра жувни а ц1а куда, хва. Гьич садрани писвал рик1е битмишмир, Ваз аллагьди рик1 тирвалди гуда, хва. Кьве мез жемир, кьве чин жемир межлисда, Кар галачир гаф зегьерлу илан я. Рекьин хеве, къияматдин силисда Инкир-минкир айирла ваз залан я. Сада авур хъсанвал на квадармир, Къиямат-къуз вал гунагь хьиз къвада, хва. Дуст маса гуз, душман вуна шадармир, Серф кткайла ада иви хъвада, хва. Акатайдаз рик1 ачухиз къекъвемир, Ягъамир вун хъвер къугъвазвай сумрадихъ, Дуст ажузди кьамир. Адал хъуьремир. Ацукьмир вун лайихсуздан суфрадихъ. Чарадан зат1, гьарам жувак кутамир, Лап веледрин вилерайни хкведай. Вун иблисдин хуш гафарихъ ягъамир, Чакъалар хьиз ви гуьгъуьна къекъведай. Рафтар тахьуй ички лугьур жадудихъ, Ам иблисвал гвай душман я, ченги я. Эвел арха яхъ, хва, жуван далудихъ, Синагъ жеда дустар анжах женгина. Ваз девлетар к1ан жемир, хва, регьятдиз, Намерд дуст хьиз бат1инда квахь хъийидай. Лайих хьухь вун зи гьуьрметдин сергьятдиз: Ви крарал за сурайни дамахда. 1999. *** Абдурагьим халу, иер Заз са чуьнгуьр илига. На чуьнгуьрдихъ севтлу симер - Ракъин нурар гилига. А чуьнгуьрди, къуй, зи к1вале Мерд экуьвал чк1уррай. Заз илифай гьар са рик1е Перишанвал ц1уруррай. Килиг, уст1ар, ваз я минет, Чуьнгуьр хкуд гъиликай, Тан тийидай садни, гьелбет, Мани тахьай рик1икай. А чуьнгуьрдин ширин ванцел К1ват1 жедайвал дустар чи. Ст1ал мани алаз мецел Къурмишдай гьар сувар чи. На тезенаг – п1инид чкал Ат1умир гьак1 гьавая. Къуй, симериз чир хьуй зи гьал, Зи рик1 абуруз дава я. А чуьнгуьрди зи рик1ин зенг Чк1уррай там дуьнйадиз. Уьмуьр патал яз паклу женг, Лезги чилин дуьа хьиз. 1985. *** - Амансуз зат1, течир инсаф, Ам вуч ят1а чидани..? - Гаф! - Виридалай назик зат1 бес? - Гьамни гаф я, дугъри тир сес. - Туькьуьлдини виридалай..? - Эхь, гаф я ам бада лагьай. - Виридалай ширинди, лагь. - Гьамни гаф я гъидай темягь. - Мас авайди къизилдиз кьван..? - Гаф я гьамни лайих, кьакьан. - Пешинлайни кьезил гьакьван..? - Кьиле тефей гаф я накьан. - Бес гафунлай къуватлу пар..? Къуватлуди тек кар я, Кар! 1976. *** Гьатта рик1е ават1ани заланвал, Гьар са касди хуьда вичин инсанвал. Инсандивай жузаз жеда инсанди: - Кефер гьик1 я? Гьалар гьик1 я? - Хъсанда. Туьш хьайила сада садаз куьчедал Салам гуда, милайимдиз хъуьреда, Гуьгьуьл кьада: (рик1 шад жеда инсандин) - Кефер гьик1 я? Гьалар гьик1 я? - Хъсанда. Лезги къилих. Масанвални асланвал… Бинедилай кутазва чак хзанда. Чими гафар мецел къведа асантдиз: - Кефер гьик1 я? Гьалар гьик1 я? - Хъсанда. 1980. Валлагь Итимди гаф гайила Герек туш кьинер. Абур меслят хьайила Яна ик1 гъилер: - Гьягь? - Валлагь! Виликдай гьар эркекдин Забитвал тир ягь. Шагьид тушир герекни, Гьак1ни гьягь-валлагь. Гьатта зурба гьуьжетта Квадардачир ягь. Кьилин забит гьелбетда Тир Кьуркьан, Аллагь. Бес гафуниз итимдин Куьз къимет амач? … Чи гьал я етимдин, Ах-девлет амач. 1980. *** Гьар мидяйдиз кхьнз ракьар Гаравай сад акуна, -Гьинай я вун, эй, хатакар? – Нясдивай за жузуна. -Зи писвилер хивева ви. Зи диб, зи муг рик1ева ви. Ч1урудазни хъсанвализ Къенивал заз акуна, -Гаф авач ви инсанвилиз, Вун вуж я? - за жузуна. -Зи хъсанваа хивева ви. Зи диб, зи муг рик1ева ви. 30.08.1995. Вахтунин гьалкъа К1вачер – Къеда, кьил ак1урна Пакада К1анзава заз падиз кьефес вахтунин. Вахтуни зун тунва даим гьалкъада, Вил алач зи – Вахт миндадда акьада… (Вахт шагь я кьван Каинатдин тахтуна!) Къенни Пака кьвед кьве цал я зиндандин Къвердавай зун чуькьвезвай серт менгина… Къенни Пака – сад к1аш, сад рув зулдандин, Гатазва зун, са гъвеч1и к1ус гьулдандин, Белки закай жида жеда женгина! Къенни Пака – къванер эсирд регъверин, Регъвезва зун, акьалт1завач руг хьана. К1арас куда – накьв миянда руьхъведи, Гьич са шейъни квахьдач нагьакь жуьреда, Каинатда амукьда са муг хьана. Къени Пака кьве гъил ят1а алемдин Акъудзавай зун уьмуьрдин майдандиз… Чилин хъуьч1уьк градусник – къелем зи, Гьиссава за… кузва зи Чил бедлемри, Вафасузвал вегьиз адан гардандиз. К1вачер – Къеда, кьил ак1урна Пакада К1анзава заз падиз кьефес вахтунин… Амукьзава бязи ксар Накьада, (Абур даим секин хьанва накьвада…) Къастар квахьна, галтугзамач бахтунихъ. Къенни Пака – Каинатдин дидедк1вал Артмишзавай чилинксар-веледар… Куьз веледри артухзава дидед т1ал?.. Вине кьазвач намус, касвал, дидед ч1ал. Чун – умудар… ислягьвилин беледар… Къенни Пака – Вахтун лувар… Сефердиз Физва инсан къуш хьиз яргъал гъетерал. Япара сес ава сирлу эвердин, Белки цава Уьмуьр тум я бегьердин?.. …Къенни Пака – гимн … Твах чун рекьериз! К1вачер къеда, кьил ак1урна Пакада, Вахт падна жув гуз гьазур я игьсандиз! Катран шараг ч1ехи хьанва какада, Ви пердедихъ заз гележег аквада, Вун кеменда твада, Вахт, за, Инсанди! 1983. Сур тар Цав ачух я. Цава ними рагъ ава. Цавун к1аник ракъинкай кеф хкудиз Битмиш жезва кьакьан зурба кьуьзуь тар. Кьуд пад ада кьунва къаних къужахда. Мурадар гва кьил циферик хк1урдай. Кьезил шагьвар мани ягъиз къугъвазва Адан къацу капар хьтин пешера. Таран к1аник къелемар ква таза тир. Ц1игел хьанвай азадвилихъ, экуьнихъ. Рагь-экв такваз абур даим нефинж я. Битмиш жезва мегъуьн мич1и серинда. - Сабур ая! - кьуьзуь тарци лугьузва. – Зун кьейила квезни са экв аквада! Амма йисар къвез-хъфизва, энгел туш, Кьуьзуь тарци чка гузвач садазни. Ам сур хьанва, члаф хьанва къеняй рик1. Анжах вичин чка ада ахъайдач. Йифиз садра къати чайгъун акъатна, Гьар патахъди ак1ажарна кьуьзуь тар. Ахпа к1аняй акъудна ам гадарна. Ярх хьана тар цавуз яна дувулар Къармахар хьиз къазадавай грифдин. Вири цавар ачух хьана экв къвана Гила бес я эквни, рагьни, гьавани. Амма цава ава таза къелемар, Хкажнавай накьвни галаз дувулри. Нисиналди абур жумарт ракъини Кьурурна. Мад зат1 к1анзамач къелемриз. Акъваздани сур тарар ярх жедалди?! Хъсан тушни мишердалди ат1ана Ц1ай ягъайт1а, ц1ай авурт1а къурбандин..? Къуй, вахкурай кужумай кьван рагъни экв Инлай-анлай хкатзавай къелемриз! 1982. Чубан Суьруьдин кьиле яхц1урни ц1уд йис… Ава сад. Хъфин фикирда авач. Лапаграл къвезвач сак1ани ч1ар-йис, Чубан суьруьдин хийирда авач. Сурун патал к1вач алай чубанди, Пагь, ажеб к1евиз кьунвачни чумахъ! Суьруьдиз герек я хьи к1убанди, Амма ахъайдач са кас гьа патахъ. Чубанди тазва бябяйар-хпер, Хаси тир гьерер, хата туш лугьуз. Куьтягь жедайла кеферни сефер, К1ан ят1а суьруь хутахиз суруз? 2001. Хьана хьанач кьван… Гьайбатлу няс дэвар хьтин акъвазнава дараматар, Пенжерарни – къаних вилер – хъалхъамар хьиз тамашзава. Махарикни жедач белки ихьтин ажеб аламатар, Инсанрин акьул, мефт1ер ем хьиз дэври акъашзава. Куьчеярни – яргъи мецер – ленг к1вачера жезва аруш, Къанди кьурд хьиз инсанри къвез дэврин хуквар ац1урзава. Фт1имзава дэври мефт1ер – жезва залан келлеяр буш… Бейгьуьш хъвайи хьиз инсанар секин жезва, са ц1урзавач. Хъанхъуш хьана келлеярни, абурукай мад зиян амач. Гила дэвар кагьулдаказ физва залан ахвариз тух. Руфунар лап хъиткьинзава, иливардай аман амач. Каш туьхвена вилеравай, физва дэврин яргъариз хух. Экуьн кьиляй уях жезва дэвар ширин ахварикай, Хкеч1зава жемят къецел цц1ибар хьиз луварикай. Кьилер буш я, дердер – кьезил; арифарни хьанва авам… Гьа ик1 уьмуьр йикъалай-къуз элкъвез- элкъвез жезва давам. 1980. *** Къумад тварцин мурад тир Къван хьун вичикай. Агъзур йисар барбат1на Парт1 кьун чиликай. Хьана даим женгина Гарни, марфни рагъ. Къум вахтунин менгина Са къван хьана сагъ. Къванцин сирлу мурад тир Дагъ хьун вичикай. Агъзур йисар барбат1на Парт1 кьун чиликай. Хьана даим женгина Гарни, марфни рагъ. Вахтунин серт менгина Къванер хьана дагъ. Дагъдин сирлу мурад тир Цав къужахда кьун, Агъзур йисар барбат1на Чилерин шагь хьун. Хьана даим женгина Гарни, марфни рагъ. Вахтунин серт менгина Руг-руг хьана дагъ. Дагъ къванериз элкъвена, Къумадиз – къванер. Анжах тек вахт туьхвенач, Легьзейрин сятер… 1982. *** Баябан чуьлда хьайит1а тек тар Адаз дувулар мягькем герек я. Къурху туш тарциз я чайгъун, я гар – Дувуларни чил тек са куьмек я. Амма гьар тарциз экъеч1ай тама Багърияр-тарар ава, гур нуьсрет. …Эхь, четин юкъуз далудихъ арха Хьун я гьар садаз зурба мал-девлет. 1981. *** Зун уьмуьрди гадарна хам пурарай, Са легьзеда нефес кьуна кьурана. Ахпа бирдан, аватайла ахварай, Жуван кьил-к1вач ахкуна хъукьвана. Зун уьмуьрдин гатанай бед гарари. Зун уьмуьрдин гатанай серт харари. Нек хъвайи зун тик дагъларин хурарин Кам жедани гараризни харариз. … Зун уьмуьрдин хкаж жезва пурариз. 1984. *** Са жуьт чарх квай араба – Физва вахт, Амма заз ваъ, чарадаз Гъизва бахт. Амма заз ваъ, чарадаз Гуьзва ник1, Зи рекье зун – къураба – Физва гьик1? 1989. *** За вахчуна к1вачикай патахъ масмар са. Ам къат хьанвай гуьллед кайи аскер хьиз… За хъувурла вичикай дуьзгуьн асмарса, Ам гьат хьана к1арасда мад сефердиз. Зи бед йукъуз масмар хьиз жедач зун какур, К1ан хьайила серт кьисметдиз аважиз. Кьабулдач зи хесетди адалатсуз к1ур, Хаз жеда зун, амма жедач ак1ажиз. 1986. *** Катна легьзе… Легьзедин вуч муьгъдер я, Куьз легьзедихъ чун гьамиша ц1игел я… Са легьзеда гьакьда гьикьван гьайбатар!.. Бирдан к1ват1на вири ишигъ – къуватар Цава кук1вей ц1айлапан вуч гуьзел я, Вичин саф экв мердвилелди чк1урай… Вучиз зун ик1 гьейранзава алпанди, Са легьзе хьиз цавун тагъдай ц1утхунай?.. Герек йукъуз ц1ай хьанайт1а лавандин, Гьисабдай за уьмуьр еке бахтунай. 1979. *** Хиялрин заланвал зи кьилевай Мармард к1ус я тимталдардин* гъилевай. Кук1варзава зи мефт гуя сунтуни, Ифирзава ялавди зи къастунин. Мефт1еда зи кузва къизмиш лаванар, Пад-пад жезва хиялар-ц1айлапанар. Гъвеч1и жезва зи хиялрин рехи къван, Хци жезва зи дердерин ч1ехи къам. Садлагьана жуьгьенди хьиз кана гъил. Са ч1идгъем хьиз алуг хьана хиял зи… Килигайла зун, агъузна залан кьил, Дердерин ц1ук1 кузвай векъи капал зи… 1975. _______________ *Тимталдар – скульптор. *** Я кьил к1анда, Я гъил к1анда, Я далу. Я пул к1анда, Я къул к1анда, Я халу. 1979. Яру ичерин багъ Чаз бубайри кутунай багъ Гудай ц1ийи т1ямлу емиш. Амма бегьер агакьнач сагъ, Мад авуна тарар дегиш. Са панагьди кьуна хиве: «Къелемар я ибур надир Гудай яру ичер еке, (Ахварай жинс акурди тир). Сабурлу хьухь, гуьзета бул Бегьерар квез…» Фена вахтар. Кьисмет хьанач бегьердин дул, Пудкъанни ц1уд фена йисар. Я бубадиз, я дахдиз, заз Акуначир яру ичер. Сур хьайи а тарари чаз К1имрийрин бул гузвай бегьер. Накь атана ц1ийи панагь Лугьузва: «Мад хьана гъалат1. Абур акъуд, жемир куьлягь, Куьгьне тарар ая кьамат1». Мад язава къелем ц1ийи, Хьанва буба перт, дердисер. Бахтлу кас я буба ч1ехи, Такур вичин гъилин бегьер. Уьмуьрар бад фенайни бес Гелкъвез багъдихъ тагур бегьер? Лацу я кьил. Ч1аганва сес. Гуьзетдай кьван яру ичер. 1985. *** Сад. Кьвед. Пуд. Кьуд. Кьуд. Пуд. Кьвед. Сад. Кьуд кам - умуд. Кьуд кам - фассад. Кьуьд. Гатфар. Гад. Зул. Кьуьд. Гатфар. Виликди мад Ягъа камар. Кьуд кам. Кьуд кам Я заз ...галт1ам. 1998. Кьве шал Кьве ранг – кьве шал Лацудини ч1улавди Сандухдаваз хуьзва даим зи бахди. Сад мел, Сад шел Я уьмуьрдин ялавдин, Чилел гьар сад ава абрун къужахда. Кьве шал – кьве лув Лацудини ч1улавди, Сад хъвер, Сад шел Я уьмуьрдин вахтунин. Сад йиф, Сад югъ – Кьве пад я чаз гиравдин Гузвай сабур тавакуллу бахтунин. Лацу шалдик диде жегьил, Ч1улав шалдик агьил я. Лацу шалдик лацу гуьгьуьл, Ч1улав шалдик сефил я… 1980. Яру помидорар Г. М. Лезгинцеваз Яру момидорар не зун галачиз. Борис Чичибабин. Кефер патан чиле бул я къизилар. Ни гьисабда, квел? хийирар, зиянар… Телеф хьай кьван жегьиларни агьилар, Кефердин мурк ийиз куькни миянар! Георг-халу, сурни амач ви дахдин, Къад йисарлай акъатна вун кефердиз. Кефердин чил зурба сур я уртахдин, Ни лугьурай «гьай!» ивидин эвердиз! Вун атанвай жагъуриз ракь, къизилар. Ингье лагерь Колымадин лянетдин. Рик1ин дердер ийиз женни кьезилар, Я сур авач, я къван авач гуьмбетдин. Колония виликдай хьиз сагъ амай. Начаникди кьас фу нез ваз теклифна. Лагердин бул гьаятда сал-багъ авай Еке яру помидорар къекъифна. - Баркаванар хуп1 битмиш я фарашдиз! Гуя кефер туш инаг лап кьибле я. - Чил миян я фейибурай кармашдиз, Инаг гьар са ч1иб мейитрин къифле я. Помидордин к1ус ак1ана к1алханда, Налугьуди, яру як тир инсандин. Элкъвена кьил, рик1 фт1имна так1анда… Помидорар – садакьаяр игьсандин. Георг-халу, вун къизилрихъ къекъвемир, Бес гьабурни мейитрин сахв-сарар я! Сур жагъанач – хажалатдал элкъвемир, Кефердин накьв лезгинцеврин сурар я. 1986. *** Чладамаз гьатна мич1и кьеп1ина, таза гурц1ул турди хьиз дар епина. Заз эвернай хважамжамдин рангари, Амма зайиф хур чуькьвезвай тангари. Пиц1 ат1ана галуднай зун дидедхъай, Магьрумайд хьиз бушлухчи тек бинедхъай. Зун сергьят я, кьве дуьнйа я бине зи – Сад – алем я. Муькуьд ава рик1е зи. 1985. *** Вил тухузва гуьгъуьнаваз чилавди, Тухудайвал хиял секин ялавди. Фейи йисар къвезвайбурун жаваб я, Юкь ак1ажда к1ула авай гиравди. Гаруни ц1уъ тухуда ви хцивал, Ягъ тавурт1а вун гьиссерин къилавди. Шумудни са кк1ара чун ак1ана, Гьар сеферда тухуз егъи чиравди. Каинатрин сир къачуда хиялди, Муьт1уьгъдайвал шив к1еви тир жилавди. 1994. Уях хьун Рагъ ксанма. Цавун пад к1ус лацу я, Уях жезва т1ебиат суст ахваркай. Къеврягь гьава чиг хк1ур* хьиз хц1у я, Мад йугъ къвезва, адетдин йугъ йикъаркай. Хкатзава т1ебиат суст ахваркай. Зи хуьрни лап уьуьдалди к1екерин Уях жезва къайгъуйрик квай лежбер хьиз. Ахвар гьум я гатун куьруь йиферин Къвез хъфидай гьар са йикъан эзбер хьиз. Уях жезва хуьр къайгъудар лежбер хьиз. Гьаятрал ван ацалтнава к1елерин, Хуьрел фитрен, туьнт гимредин йал ала. Гуьгъуьнава гавбан** кагьул калерин, Нехир хуьзвай адал зурба къал ала. Хуьрел фитрен, туьнт гимредин йал ала. Рагъ килигна ц1ийи свас хьиз яраркай, Амма хуьре вири кардал машгъул я. Адаз геж хьиз хабар жеда краркай, Гьелелиг рагъ суствал кумаз кагьул я. Адаз ахпа хабар жеда краркай. 1976. _______________ * Хк1ур – лап таза, еке тахьанвай афни. ** Гавбан – нехирбан. Гатфар К1унт1ар кума эхиримжи живедик, Йар мукьвалла – живедик ква къурхувал. Къацу хьана хкатзавай векьедиз Гузва ада ламувални хц1увал. Чуплах тарар кайибур хьиз ч1улав я, Абур гила-мад аватда ахварай. И къацувал фад гатфарин гирав я Акъатзавай хъуьт1уьн мекьер-къаярай. Чуплах хилер юзурзавач къушари, Баят хьанва пехърен муквар хилера. Уьфт йагъзавач хъуьт1уьн къайи гарари, Суст я белки абур кьакьан цифера. Живедикай хкатзава къацувал – Рагъ хъуьрезва данахъиран цуькведиз: «Зи чимивал, зи жумартвал къачу ваз, Гъайра тахьуй ц1развай и живедиз». Живед агъдал ала къацу пинеяр, Таза хъчар чиг гатфарин ниъ галай. К1ват1из чуьлдиз экъеч1нава бикеяр Тагьмесханар, инжи-курквач1 чиг алай. Хъуьт1ер катда, мад хкведа гатфарар, Ц1развай жив йар къвезвайдан хабар я. Агъзур хъчад атир галай афарар Дадмиш авур йикъалай ваз гатфар я. 18.03.1995. *** Гьар са касдиз вичин къимет, Вичин кьадар-кьисмет жеда. Вичин синагъ, вичин хевлет, Вичин руьгьдин девлет жеда. Гьар межлисдиз - кутугай шагь, Гьар миллетдиз - лайих панагь, Гьардак вичин гьалал, гунагь, Гьардахъ вичин хесет жеда. Са халкьдиз ганва гьукумат, Муькуьдаз - даим зулумат, Акьулдихъ галайди къуват Чир тахьун хуп1 зегъмет жеда. Садаз хас я гимишдин кур, Чинид бади, къизилдин т1ур. Садаз бес я чакв, чукват1ур. Руьгьдиз лайих адет жеда. \|Какадариз тк1а-бак1ра, Ажуз хьана икьван пара, Ар ягъизвай бязи ламра Тарсар гуниз гьуърмет жеда. Анжах руьгь тахьайла кесиб, Пак мурадриз жеда тагьсиб, Кьакьан эдеб, барка несиб, Хьунихъ ц1игел килфет жеда. 1996. Са шаирдин монолог Дишегьлийрин перемар Гьар шиирдал алук1из, Аквач квез зи гаремар Садрани буш амукьиз. Буьркьуьдак квай хесет я, Т1уб тавуна буш тадач. Зиди маса адет я: Хуп1 тавур са руш тадач. Жебехана тамам я Айру-айру т1варарай. Гагь миск1инда имам я К1ек кватдалди ахварай. Яраб мадни шаирар Ават1а и Куьреда! Ни кхьизва шиирар Сулейманан жуьреда? Сулейманан фондунин Кьиле хьуниз лайих я. Хура къваздач бандунин, Рекье фидай къилих я. Аялри гьар тарсуна Зи шиирар эзберда. Зи гьунарар акуна Кьуд патай заз эверда. Са межлис зун галачиз Ни лугьуда мумкин я? Шикилда зун авачиз Шикил ягъун четин я. Хкис хьана акъвазда Зун гьакимрин виликай. Вирида са авазда Къвез кьада зи гъиликай. Мектебда зун маълим я, Межлисра зун - тамада. Миск1инда зун таълим я... Шумуд пеше зак кват1а! К1ан жемир квез къакъудиз Завай гарем папарин. Квевай жеда акъудиз Справочник т1варарин. 9-10.10.002. *** Кая-кьея, лугьуз уьмуьр акъатна, Авач, лугьуз авайдини хкатна. Вуч ажузвал авачни, пагь, ви чанда! Ава катна вав гьа Авач агатна. 1998. *** Гад фена - "чимизва!" - лугъуз, Кьуьд фена - "мекьизва!" - лугъуз, Гьамиша - "рекьизва!" - лугьуз, Вахтар квахьзава. Сада тар ат1узва багьадай, Сада ц1егъ уьлхуьзва дагъдай, "Уф-аман!" - акъатиз сагьдай, Бахтар квахьзава. Вил алаз регьят агьвалдал, Гъил алаз чарадан малдал, Кьил алаз терси камалдал, Тахтар квахьзава. Уьзягъ чин жезва бед аст1ар, Къарагъиз мад ч1уру къастар, Чк1ана кесибрин частар, Папар квахьзава. 1998. Ц1ек1уьд лагьай падеж Кая-кьея! Авач-хьанач! – Ц1ек1уьд лагьай падеж яван, Бес я! Бес я, сузадин ван! Жуван кеспи жагъур фад, вач Къазанмишиз ризкьи жуван. Цекъачудал* жемир пехил, Аку къайгъу, ч1угу зегьмет, Къуншид малдал жемир ви вил, Ацукьналди къведач девлет. Игри касдиз ахъаймир сир – Чи ачухвал зарар я чаз. Дустни душман аку, хьухь чир, Кьулухъайни тахьуй рахаз. Дегиш жезва вяде-аям, Хесетар чи жезвач дегиш – К1ула кьада чарадан лам, Чара вечрез лугьудач киш. Вак1аз буба, ламраз мирес Лугьуз яраб чаз чирна мус? Са къалиян тембекдихъ бес Гуз жедани лезги намус? Камаллувал, сабурлувал, Чи уьтквемвал тир чи дамах. Лезги халкьдин абурлувал Бес тарихда тушир хьи мах. Пехилвални фитне-гъибет Чи ивидик акатна гьик1? Чир хьанач чаз к1ват1из девлет, Эхна, кьве пай авурла рик1. Ша, лезгивал хкин чна, Чирвал къачуз, зегьмет ч1угваз. Чи халкь санал хъийин чна Рик1е дамах, садвал аваз. 1990. _______________ * Цекъачу – инал гуз-къчузвай касс, яъни алишверишчи. *** Хайи хуьруьз хтайла зун Чиг хъижеда тамамдиз, Ак1 жеда хьи, беден юргъун Гьахьзава пак гьамамдиз. Ак1 жеда хьи, дердер залан Гару руьхъ хьиз тухузва. Руьгь хуррам яз, беден – жаван, Уьмуьрдив зун вахкузва. Хажалатар жезва куьлуь, Пч1и жезва жафаяр. Беден, къачуз, жезва дири, Хайи чиляй даваяр. 1981. Халайриз Иервилиз иер тир, Хзандин бахт-бегьер тир, Ац1ай багъдин цуьквер тир, Рик1ин гьайни эвер тир, Багьаз хуьдай араяр Захъ ава зи халаяр. Хуьрелни дамах гъидай, Мез ширин булах гъидай, Архайрални ах гъидай, Чан-рик1ни къужах гъидай, Авай кьегьал балаяр Захъ ава зи халаяр. Дидеяр хьиз ширин тир, Заз гьам рагь, гьам серии тир, Рик1ер гегьенш дерин тир, Веледдив хьиз эркин тир, Четин йикъан чараяр – Захъ ава зи халаяр. Тарифдач за гьавая, Абурун тариф цава я, Лап зи нефес, гьава я, Зи дердериз дава я, Хъсанвилин хараяр – Захъ ава зи халаяр. 1999. Гъилер Дишегьлидин гъилера Уьмуьр, гележег ава. Дишегьлидин вилера Суьгьуьрдин уьрдег ава. Гъилерикай дидедин Ни къведа заз нек1един, Темен гузва капашдиз, Гуя чими лавашдиз. К1ани ярдин гъилерин Атирда рагъ, гад ава. Сир чира на вилерин: А вилера сад ава. Дишегьлидин гъилера Ви кьебни ви дег ава. Дишегьлидин вилера Суьгьуьрдин уьрдег ава. 2001. Чун чи балайрин къуьнераллаз хутах, я Аллагь! (Дидедин ялвар) Диде, диде, вун галачир Шумуд йисар акъатна. Алахьай къуз, марф авачир, Зи чиник марф акатна… Диде, диде, яхъ на зи гъил, Хъел къвемир ваз баладкай. Чи кьведанни рехи я кьил, Къутармиш зун беладкай. Ви бала къе, агьил итим, Фагъир я вун галачиз. Ц1удра етих, ц1удра етим Я вун кьилел алачиз. Аял ч1авуз за вун нагьакь Инжикли авунай. Заз гьамиша анжах са гьахъ Ви вилера акунай. Диде, диде, чун сад садан Гъавурда куьз акьазмач…? Хьанвани зун гила патан, Рик1яй зав куьз рахазмач…? Ц1урурзавай и т1ал рик1ин За чандай гьик1 акъудда? И т1арвилер..., бес за гьик1ин, Рик1елай гьик1 алудда? Диде, диде, яхъ на зи гъил, Хъел къвемир ви хцикай. Явшан хьтин уьмуьр туькьуьл Хьанва заз и парцикай… Биц1и алем, ч1ехи ватан Хьанай заз ви къужахда… Фад хайит1а, зи хц1у тан Ви патав ни хутахда?... 1998. Чи хуьрер Са мус ят1ан бес чи хуьрер Берекатдин маканар тир. Чун миск1инар, михьи п1ирер Вине кьадай инсанар тир. Са мус ят1ан дагъвидин т1вар Таъсирду тир гапурдилай. Девирри чаз яна кьац1ар, Алудна ах-абурдилай. Килиг, гила къе чи хуьрер Квез элкъвенва... Рик1 жезва т1ар! Пиян хьанва дагъви кимер Чугваз канаб, къугъваз къумар. Яшар хьанвай рехи къужа Жегьиларин арадава. Маса кьуьзек гьатна гужа Пиян хьана кьарадава. Са межлисда агьил-жегьил – Сада садаз рахаз дагуз. Акур касдин хада гуьгьуьл, Кик1изва гьут1-сеперар гуз. Галай зат1 я хийир-шийир – Дуьа к1елдай амач инсан. Агъуз-виниз хьанва чаз чир, Ферсуз крар хьанва масан. Я кап1идач, я хуьдач сив, Кьуьзуьбурни аси хьанва. Чи миллетдин маядин шив Гуя тамам хаси хьанва. Кимин абур - рехи-кьуьзуь Хьайла пиян къумар къугъваз, Берекатдин квахьна рузи Атанва къе чун и йикъаз. 1995. Элкен Аквазва лацуз зи элкен ялгъуз... М.Ю.Лермонтов Чиг вахтарин гьуьлера Сейрзава зи элкенди, Зи хиялрин элкенди, Лацу агь хьтин. Кьусу - къумрал гъилера, Гьуьлуь чирда эркекди. К1анда анжах эркекди, Рик1 са дагъ хьтин. Кьеб хьиз луьткве эч1ягъиз, Галтадзава лепейри. Гару элкен кук1варда: Гуя гьилер эцягъиз, Рум хгузва тепейрихъ. Мирвет авач лепейрихъ. …За кьисметдиз ялварда. 1968. *** Ачух я квез зи шииррин гевгьерар... Амма, дад я! Хиял тахьуй ругъулиз. Аквазва заз, за битмишай бегьерар Куьне кьел хьиз шит ц1арариз чук1уриз. Зи уьнуьгар палтандинни къизилдин Кутуналди буш гафарин зунжуррик, Ц1ар цц1и жеч! Шив я жаваб мензилдин. Са ц1елхемди ц1ай кутада агъзуррик. Ачул суфра, табагъар зи дафт1ардин, Агъурайла цава гъетер бул жеда. Куь илинрик рангар ква зи аст1ардин, Гьар са ц1арц1ихъ иесидин т1ул жеда. Зи гьар са гаф хци тур я гьулдандин, Кьаз тежедай нашибурун гьилера. Зи гьар са гаф хам шив я ц1айлапандин, Гьал тежедай масдавай туьнт женгера. Зи зарийя чешме я мерд булахдин Ругъул тежер, абукевсер йад авай. Зун сагьиб я къадим ч1алан - бул ахдин, Сечме багъ хьиз агъзур нямет дад авай. Буюр, илиф, пару алач бустандал, Т1ям аку квез верц1и-турши няметдин. Амма дад я, кьац1 ат1умир зи тандал, Пар гваз ахлад, девейраллаз мирветдин. 2002. Тахт Далудихъ – учир Эцягъиз гъилер: «Азаддач вучиз!» - Гьалчзава къванер. «Акьалт1на ви вахт! Акьалт1на ви бахт!» Ша, буюр, ацукь – Азад я квез тахт. И тахт туш кьакьан, Я туш им аск1ан. Кьабулда ада Рик1 михьи инсан. И тахт туш къуллугъ, Секинвал, дуллух. И тахт туш са кван, Бурж я, залан къван. И тахтуна рик1 Инсандиз гъарик1 Ачухна к1анда Дерт туна чанда… Амма, вуч я сир? – Ц1рана учир. 1994. Сифтегьан гонорар Вилик фида – фида жувай Кьулухъ фида – къведа патай Эрч1и пад я хъун, инад я Чапла патахъ – чуьруьк папахъ Рекьер я бул къе фир-тефир Жибинда пул Жегьил шаир. 1970. Нинияр Агъзур вилер килигзава – умудар… А килигун эх тежер кьван залан я. И туьквендай на азадда шумудар? Веледар кьит, нинияр бул заман я. Багъишламиш, завай жезвач куьмекиз, (Зи «нинияр» я къе еке итимар), Куьн акурла, къведа рик1ел, куьне хьиз Дидейрин хъвер гуьзетзавай етимар… 1984. *** Несилди инкар айида эсил, Жагъурда рехне, алк1урда тегьне. Ада гележег айида гьасил Анжах кьабулна эсилдин дегьне. Анжах кужумна эсилдин камал, Анжах фагьумна эсилдин дегьне, Теснифда эдеб тарихдин хурал – Уьмуьрдив ац1ай девирдин сегьне. Таза ц1ириниз битмиш хьун патал Чарасуз тирвал сагъ багъри дувул, Гьар са несилдиз артмиш хьун патал Герек я гьиссун эсилдин акьул. Девир-зунжурдин я чун са гьалкъа, Анжах гьалкъаяр хьайила мягькем, Квахьдач девиррин сирлу алакъа, Артмиш жез несил даим жеда дем. 1979. *** Спелриз эвер гуз акъвазда жегьилвал, Чурудилай гъил элягъиз – агьилвал. Вилик квай рехъ – гьам я девлет жегьилдин, Атай рехъ я уьмуьрдин сан агьилдин. Камаллувал деринни я секинни, Бативал я гьам даяз, гьам эркинни. Секин жеда, залан жеда зурбади, Куьлуьди хьуй – лап алемда ван твади. Ингье хазва ц1ийи уьмуьр ван галаз, Накь хъфейан кьилихъ рехи къван гала. Жегьилвили, рахайт1ани къавалай, Рум къачуда кьуьзуьвилин капалай. 1981. Кьец1и философия Чапла к1ваче адан идея авай, Материяни к1вачевай эрч1и. Идеяди ам тухузвай цавай, Материя тан тир руьгьдикай пч1и. Эрч1ид икисна къарагъдай ам къе, Чапла к1вачелай къарагъдай пака. Давамун патал нубатсуз гьуьжет: Вуч вилик ханай: верч ва я кака? Гъилевай терез кьаз адилдин сан, Руьгьни идея - терездин са кур. Муькуь куруна – материя, инсан, Сана Эфлатон*, сана Эпикур. Материячийрин зурба тир даях, Абуру идея ийизвай кьамат1. Энгельс ва Маркс, вилик - Фейербах, Гуьгъуьна - Ленин хъуьч1уьк кваз мук1рат1. Муькуь патани ийизвай илиг Философ-тарцел ц1ийи жалгъаяр. Лейбниц ва Гегель, Юм гьак1ни Шеллинг Идеячийрин алаз жагъаяр. Санихъай анжах чир жеч т1ебиат - Хважамжам хьтин зат1 я гьахъ-дава. Кьилди вилервай кьаз жеч гьакъикъат, Вуч хьанай эвел - чил ва я гьава? Гьуьжетда ава алимни авам, Амма и гьуьжет даим я давам... 1974. _______________ • Эпикур ва Эфлатон (Платон) къадим грекрин философар, сад материячи, муькуьд - идеячи. Фейербах, Маркс, Энгельс - материячийрин пад мягькем авур ксар. Лейбниц, Гегель, Юм , Шеллинг идеячи философар. *** Заз хуш туш чин-чинал Кьуру тариф душмандин, Эгеч1дай вун чилина Тваз к1анз ч1улав буьгьтандин. Заз хуш я къалгъан хьиз Векъи гьахъ гаф дустунин, Четин йукъуз къалхан хьиз Вафалу ви къастуниз. 1986. *** На лугьумир, ви далудихъ парт1 гала, Ви шад межлис архайривди ац1айла. Вун к1евевай залан йукъуз татайла, На лугьумир, ви далудихъ парт1 гала. Гьар са лифрен кьисметдихъни кард гала. Са псисдиз элкъведа лап ви ц1айни. На лугьумир, ви далудихъ парт1 гала, Ви шад межлис архайривди ац1айла. 1986. *** Бейкеф жеда анжах багъри касдикай, Гъейри касдин гафар фида рик1елай. И чилелай гьар сад са вич гваз фида, Бейкеф жеда анжах багъри касдикай. Т1ям гудани меле касдиз ясдик квай, Вуна шуьрбет гайит1ани гъилелай? Бейкеф жеда анжах багъри касдикай, Гъейри касдин гафар фида рик1елай. 1986. *** Хуп1 хъсан я багърияр четин йукъуз дердияр аваждайбур хьайит1а. Ч1ул т1арамна кьве гъилни къакъаждайбур хьайит1а. Герек тирла лап филни алаждайбур хьайит1а. Хуьр чк1ида, гьар санихъ акъаждайбур хьайит1а. 1998. *** Зун кьейила, ат1умир заз дерин сур, Нагьакь азаб тахьурай куь гъилериз. Гьич садани яй тавурай тапан ц1ур, Кадарна тур жендек пехъи киц1ериз. Къияматдин мел къурмишрай вагьшийри, Зи як жакьваз ц1ай секинрай рик1ерин. Йиф къарсуррай пиян, арсуз манийри Чан аламаз зал элуькьай киц1ерин. Зи душманар къваздач зи як туьт1уьна, Амма зи руьгь гьатда к1ир хьиз туьтуьна. Зи гуьгъуьниз зи арха, зи эл къведа, Руьгь кард хьана лезги чилел элкъведа. 1986. *** Квез чухсагъул, зи мидяяр, куьн авайвиляй. Гьам йугъ, гьам йиф зи далудихъ куьн галайвиляй. Куьн чайгъун я, уф гузвай зи рик1ин ялавдиз, Тешвиш гьиссер куь гъаразрин ягъзава къилавди. Куь гьиллейри, куь къастари авурт1ани денг, Заз буш жедай мажал авач – даим я чи женг. Квез чухсагъул, авайвиляй куьн зи мидяяр. Куь къаргъишар, куь гъибетар я заз дуьаяр. 1983. *** Гьар гьайвандиз вичиз дигай Хесетни къилих жедайд я. Аслан гьуьрчез экъеч1айла Чакъалар чуьнуьх жедайд я. Кьаркьулувриз, кур тип1ериз Гуж я акун рагъ вилериз. Ви шад йукъузни йикьериз Т1еквенра илих жедайд я. Ажуз касдин рик1 я намерт, Акваз к1ан я чарадан дерт, Ви шадвилел хьана ам перт Пехил рик1ел пих жедайд я. Ч1улав рик1е михьи къастар Гьинай хьурай пехил ксар! Къазанмишиз пч1и т1варар Куьн гена къаних жедайд я. Эй, я Ребби! Це ви иман – Эркек касдиз эркек душман. Эхир гьа дустарин тапан Чпин крар ч1их жедайд я. 1996.30.03. *** Зунни фида, къумп жедач и дуьнйадал, Кар аналлач – са легьзе я уьмуьр чи. Анжах гьахъ гвай ксар атуй дуьадал Амачирла я т1алаб, я эмир чи. Адет тирвал эхир рекье твадайла Вири къведа: гьам дустар, гьам мидяяр. Уьмуьр хьурай ви т1вар виниз кьадайвал, Къаргъиш гзаф, кьит хьайт1ани дуьаяр. Амма ви сан агъузардач къаргъишди, Асайишдихъ намус маса ганачт1а, Я винизни акъуддач вун алхишди, Эгер ви рик1 гьахъвал патал каначт1а. 1983. Чир хьун хъсан я Йугъ-къандивай ц1ийи-ц1ийи зат1ар чир хьун хъсан, Гьам писди хьуй, гьам хъсанди, - кьадар чир хьун хъсан я. Къени къунши стхадай я, эверай гьай - вядеда, Амма гьардаз жуван сергьят, часпар чир хьун хъсан я. Аллагьди хуьй а касдикай, гзаф дустар ават1а, Рик1яй-рик1из пак рехъ авай дустар чир хьун хъсан я. Чинал тариф, ц1алц1ам гафар лугьудайбур пара я, Дуст-душмандин рик1е авай къастар чир хьун хъсан я. Шаирдин вил экуь нур я, бат1индани акьада, Жерягь ят1а, чин патаз хас аст1ар чир хьун хъсан я. Шадвилени пашманвиле инсан тефий рик1елай, Жуван чилин, жуван халкьдин дидар чир хьун хъсан я. Квехъ са гъарик1 зари ава, залан йукъуз гъил кьадай, Шукур, Аллагь! Белки квезни и т1вар чир хьун хъсан я. 2002. *** Уьмуьр рик1ел хкидайвал, Заз яргъал суст ахвар к1андай. Цифед к1аник хъфидайвал, Хважамжамдин лувар к1андай. Декьикьа-бурж, легьзе-гирав Залан, кьезил яшар я зи. За дуьнйадал тазва ялав, Хутайдайбур къаяр я зи. Разибурун чидач кьадар, Наразибур артух хьанва. Дуьнйа, вакай туш зун бизар, Ви няметрай зун тух хьанва. Накь зи генез хайибуруз, Залай алад хьайибуруз, За гъил кьуна гъайибуруз К1андач зи чан язух хьана. Чун и чилел къвезвай сефер Гъуцарин пай, кьисмет тушни? Эхир легьзе, хъфир тегьер – Гьам уьмуьрдин къимет тушни? 5.06.2000. Веси Али бубад гуьнед кьилел Тек хатрутдин тар алай. Гьар са йисуз кьакьан тарцел Ширин хатрутар алай. Куьк хатрутар лацу ири К1вахьна к1аник дем жедай. Аяларни къушар вири КI ват1 жез ширин ем жедай. И кьакьандай Шагьни Шалбуз Чи капал, чи вилик квай. Ашкъи къведай инлай лув гуз Кьве лувна кьве гъиликай. Гьа и тарцик хуррам шагьвар Зи мекера къугъвадай. Зи вилик квай кьакьан дагълар, Къацу багълар - агъадай. И сериндик шумудра зи Рик1 гагь шад, гагь ч1ур хьана… Мурад ава умудра зи: К1андай инал сур хьана. 1998. Физава Кам камуна, ккам ккамуна аваз физава, Гъам гъамуна, гам табуна амаз физава. Иман-ният гьар жуьре яз гьа са терефдихъ; Жегьнем, женнет гьинават1а жузаз физава. Вилик квай рехъ бязибурун аквач вилериз. Къачуз вердиш хьана, мажал авач гъилериз. Гьа невсини эхир са къуз жувни телефди, Гьак1 ят1ани рекье зерре титаз физава. Гафаралди ваз къелеяр эцигда сада, Гафаралди вахъ гьиллеяр гилигда сада. Гафариз хас крар гьинай хьурай хелефдихъ: Раж алачир мез я, даим рахаз физава. Гьар са йикъа чи мурадар хъийизва циц1и, Шазан мурад амни кьилиз акъатнач хьи ц1и. Садаз варзни хурал к1ан я ц1ийи седеф хьиз, Кьиле тефир мурадривди бугъаз физава. Гьар бендедиз вичин кьисмет ганва Аллагьди, Сада кьазва гьалалдин рехъ, сада гунагьдин. Азраилдив са кьил гвайди чизвач кенефдин, Сад Хъсанвал, садни Писвал чун таз физава. Рахадайбур гьа са гафар: са кьил-к1ук1 течиз, Гьар савдада вичин ч1иб гваз – мизан юк1 течиз. Япал к1уфна теселли гуз жеда серрефдин, Далдам гвачиз, лигендин к1ан гатаз физава. Иугъди-йифди бягьсинава – т1арашни чапхун, Рахадайла ак1 кьада вич – гунагьсуз ахун. Асулдай яз мизан гвайди тфенг-гьенефдин, Ам уьмуьрдив, къумарал хьиз, къугъваз физава. Теселлияр – гудай мал я, къачудай мал туш, А савдадал гьикьван гзаф хьайит1ан алт1уш. Чи эхир кун ашкара я, рик1 хьуй эшрефдин, Фикирмир, жув виридалай яргъаз физава. Эй, Фейзудин, бес видини тушни теселли? Жува тамам ийизвани на буржи сейли? Гьикьван вуна тухвайт1ани уьмуьр са кефдин, Са суалдиз жаваб к1анда: вуч гваз физава? 19.10.2006. http://stihi.ru/2009/12/08/4020
| 
